PETRÓGLIFO DA LAXE DAS PICADAS

PETRÓGLIFO DA LAXE DAS PICADAS

DE DESTRUCTORES E SALVADORES DO PATRIMONIO

Na “Conferencia sobre el descubrimiento de insculturas rupestres de Galicia” que Ramon Sobrino Buhigas pronuncia no ano 1928 na sede da Real Sociedad Geográfica, adica a Casto Sampedro, presidente da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, e o debuxante e primo seu Enrique Campo estas verbas de admiración: “quienes cuantos a estos estudios se dediquen, rendirán testimonio de admiración y profundo agradecimiento por la labor realizada en la materia, base de todo cuanto posteriormente se hizo sobre arte rupestre en Galicia”. 

Estas mismas verbas podo aplicarllas, sin cambiar unha coma, a él mesmo e o seu fillo Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza, pola inxente laboura desenvolvida o longo de mais de medio século, co descobrimento, estudo e catalogación de estacións de arte rupestre que culminaron coa publicación do monumental Corpus Petroglyphorum Gallaeciae.

A sua importancia está fora de toda dúbida, pero tampouco está exenta de claroscuros como calquer outra persoa, e o recoñecemento da sua valía, non pode, nin debe, agochar outros feitos de mais dificil aceptación.

Noutras entradas deste blog (1), (2), (3), (4) e (5) intentei demostrar a fraude cometida na Pedra da Moura Encantada en Mogor, Marín e hoxe quero chamar a atención sobre o comportamento no traslado do petróglifo da Laxe das Picadas e a sua peripecia até quedar depositado no Museo de Pontevedra.

O petróglifo na sua ubicación orixinal, 1917.

Este petróglifo estaba situado na tomada de Rey Dominguez en Montecelo, Poio e alí foi fotografado por Ramón Sobrino Buhigas no ano 1917. No estado actual atópase fragmentado en seis anacos e con unhas medidas de 2x1,50 m aprox. Presenta na sua superficie varias combinacións circulares, algunha figura de cuadrúpede e múltiples coviñas as que alude a sua denominación.

Despois da sua publicación no Corpus Petroglyphorum Gallaeciae e algunhas referencias en distintas publicacións de diversos autores, no ano 1951, sin saber os motivos foi partido e trasladado a finca que os Sobrino tiñan na veciñanza como aparece recollido en unha nota do diario de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza.

Diario de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza

Non resulta comprensible esta actuación, pois, no suposto que estivese en peligro, o normal sería que o seu traslado fose o Museo de Pontevedra, que nos anos cincuenta do século pasado, xa tiña recollidos algúns petróglifos, e ademais sería de agardar que as persoas que se interesaban no seu estudo e conservación o depositaran nel e non en unha finca privada.

Evidentemente Sobrino Lorenzo-Ruza era coñecedor desas prácticas, e ademais por eses días estaba a organizarse o III Congreso Arqueológico Nacional que se celebrou en Pontevedra ano e medio despois, polo que resulta de todo punto incomprensible a apropiación para seu desfrute de esta peza patrimonial.

Supoño que o que realmente buscaba, era ter no seu xardín privado un elemento decorativo de primeiro orde, e por si acaso deixou constancia dos gastos do traslado para poder reclamalos en caso de que tivese que depositalo no Museo como sería a sua obriga.

Permaneceu no xardín da sua casa en estado de lamentable abandono até que foi vendida a mediados dos anos 70.

Nesas datas o seu sobriño neto Angel Núñez Sobrino solicitou diante da Comisión Provincial de Patrimonio autorización para trasladalo a Casa da Eira que posúen en Cequeril, Cuntis, como si fose un ben da sua propiedade.

Actas da Comisión Provincial de Patrimonio

A resposta da Comisión autorizando o traslado é lapidaria. Autorízao pero con unha serie de salvagardas. Que se faga co debido coidado e, que houbera sido preferible que se incorporara o Museo Provincial. Na mesma resposta comunica o Patronato do Museo para que fagan algunha xestión nese sentido. Así mesmo a Comisión “lamenta y condena el deplorable estado en que se encuentra el petroglífo”

A recomendación o Patronato do Museo tivo efecto, pois a pesares da intención do solicitante de levalo, hoxendía esta no Museo anque este pretenda vendelo como un logro persoal e o documente con esta carta.

Sería crible de non contar coas actas da Comisión Provincial de Patrimonio onde queda patente a sua intención de quedarse con el en un novo emprazamento.

Para os que coñecimos a García Alén, non nos resulta difícil imaxinar as xestións levadas a cabo para convencelo de que o entregara o Museo anque fora como unha doazón, aceptando de feito a sua propiedade, anque non se fiaba moito del, cando pide que o “donativo tuviese el consentimiento de tus padres y de tu abuela” 

A vista dos datos aportados, queda de manifesto que non se tratou de un donativo voluntario, xa que se asi fora non se pretendería o seu traslado a outra finca familiar, senón que antes de solicitar o traslado, se fixera entrega voluntaria no Museo e xa este xestionaría con Patrimonio o traslado.

El Correo Gallego, 21.10.2012

O mérito de que hoxe o petróglifo se atope no Museo de Pontevedra hai que atribuírllo a Alfredo Garcia Alén, quen coa lexislación vixente no ano 1976, podendo ir coa Garda Civil a incautalo, preferiu facelo como donativo por deferencia a sua avoa “persona a la que respeto demasiado para que hiciesemos algo que ella no aprobase”.

Ben está o que ben acaba

Bibliografía: Nuñez Sobrino, Angel: Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza (1915-1959), eximio arqueólogo . Anuario Brigantino 2015, nº 38

Nuñez Sobrino, Angel:Ramón Sobrino Buhígas (1888-1946): materia y forma pétrea señalada y nombrada. Anuario Brigantino 2017, nº 40

El Correo Gallego, Compostela 23.10.2012

ESTEVAN MARTIS, REXEDOR

ESTEVAN MARTIS, REXEDOR

Fotogrametría da fachada

Dentro do traballo de reproducción fotogramétrica que estou a facer das inscricións e pedras de armas da cidade de Pontevedra, chamoume a atención unha casa sita na rua Isabel II numero 27. Un exame detido, lévame a poñer en cuestión a atribución da feitoría o rexedor Estevo Martís como tradicionalmente se ven aceitando.

Na sua fachada hai catro escudos, dos cales tres son idénticos. Son escudos cuartelados en cruz, no primeiro e cuarto cuartel unha cuncha de vieira que é a representación simplificada dos Pimentel mentras no segundo e terceiro unha folla dos Figueroa. O que está entre as duas portas ten a ambolos dous lados a seguinte inscrición en tres liñas:

Fotogrametría da inscrición

          ESTA : OBRA: MAN                                      DIU : FAZER:

          ESTEVAN : MARTIS                                      REGYDOR : ERA DE CCCC

                                                                                                                            o

                                                                                                              LXXXVIII

Cuxa traducción sería: ESTA OBRA MANDOU FACER O REXIDOR ESTEVAN MARTIS NA ERA MIL CATROCENTOS OITENTA E OITO, ou sexa no ano 1450.

El idioma gallego , Antonio de la Iglesia 1886

A primeira reprodución foi publicada no ano 1886 por Antonio de la Iglesia na sua obra El Idioma gallego, e fai unha lectura correcta da data, sin embargo nos últimos anos Miguel Costa en Patrimonio galego e en distintos blogs, atribúe a data a era mil catrocentos, considerando a data da terceira liña como unha corrección e dando unha lectura incorrecta, pois esquece o L e le XXXVIII no canto de LXXXVIII

Detalle.

Chama a atención o feito de que as inscricións das tres liñas semellan ser feitas en momentos e posicións distíntas

A primeira que non ocupa todo o espazo dispoñible esta feita en relevo con letras góticas de moi boa factura, entrementres que as inferiores son gravadas e con tipos de letra menos coidadosa. Un exame atento da liña central, permite apreciar que está lixeiramente mais rebaixada con respecto as outras dúas, como si fose borrada a inscricion en relevo que continuaría a liña superior, e unha vez alisada (coa conseguinte perda de materia) procedeuse a gravar a que presenta na actualidade. O feito de que a data apareza cortada pode ser debido a unha incorrecta distribución do texto no espazo dispoñible. A distribución irregular e as os distintos ángulos do picado das letras posiblemente sexa debido o feito de ser labrada estando xa en posición vertical, a diferenza do que acontece coa primeira liña e mais o escudo que semellan se traballados cando a a pedra estaba horizontal no taller.

Por todo elo coido que se trata de un cambio de titularidade cando a obra xa estaba feita e Estevan Martís non fose o que mandou iniciar a obra.

Escudo principal

Completa a descrición a cuarta pedra de armas. Situase no centro da fachada. E un escudo ovalado e cuartelado en cruz no que se representan as seguintes liñaxes: primeiro Figueroa, segundo e terceiro Camba e cuarto Bugarín, sobre o cuartelado en cruz brochante a cruz dos Pereira. Está timbrado con capacete empenachado e arrodeado de rocallas, cuxas armas corresponden a Melchor Francisco de Camba Flores propietario do inmoble segundo Gillermo J. García na sua publicación Heráldica de la zona monumental de Pontevedra, de onde saquei a descrición e atribución dos liñaxes.

A PEDRA DA PEREIRA REVISITADA

A PEDRA DA PEREIRA REVISITADA

Restitución fotogramétrica

Unha das nefastas consecuencias que trae consigo a privatización encuberta do noso Patrimonio e a de deixalo en mans de individuos que o único do que se preocupan e de recaudar diñeiro sin importarlles para nada nin a sua formación nin o relato que se lles está a dar os visitantes.

O Centro de Interpretación dos Petróglifos de Mogor, situado no Concello de Marín non é alleo a esas prácticas, mais ben é paradigmático.

No Concello de Marín hai catalogados arredor de cincuenta rochas con gravados, que abarcan practicamente tódolos motivos da arte rupestre do NO, xa sexan esquemáticos ou figurativos, xeométricos ou naturalistas, dos que no Centro de Interpretación solo se mencionan tres ou catro rochas, e ademais, mal. Na Pedra dos Mouros hai tres cuadrúpedes, dos que os guías coñecen un. Da Pedra da Moura Encantada, identificada como tal desde fai mais de un século, seguen a dicir que non saben cal é. E falando de petróglifos de armas, como si en Marín non existise ningún, din o que sigue, que é a transcrición do que nos contou un arqueólogo que facía de guía en días pasados: 

“...Bueno, los (petróglifos) figurativos. Los figurativos son tradístas...Normalmente los representaban en rocas mas o menos inclinadas como estas, como podéis ver. Incluso a veces tan inclinadas como estas (outras)..sobre todo muchos de armas: espadas, puñais, alabardas...¿Sabeis lo que es una alabarda? Es una especie de mazo de la época del bronce, mas o menos... del cobre un poco anterior,...escudos. Hay, por ejemplo, en Gondomar Auga da Laxe, un gran panel para ver de frente con muchas armas. Parece ser que según algunos investigadores esos petroglifos de armas, digamos, estaban delimitando el terreno de la tribu. Era una especie de señal de aviso, digamos, por si alguna tribu que viniera de afuera viera eses grandes paneles y dijera:...¡Hey! cuidado que si entramos en esta zona, pues nos pueden matar...”

Calco da autoría de Antonio de la Peña Santos

Fai case trinta anos que de un xeito ou outro e coñecida a estación de Pedrouzos 1 na que se identificaran sete representacións de armas, unha das cales era, e segue a ser a segunda mais grande das que se coñecen nos petróglifos do NO da Península Ibérica. 

Este feito sigue a ser descoñecido a dia de hoxe polos guias do Centro, e que coa aplicación da fotogrametría dixital supera entre puñais e espadas (16) as doce da Auga da Laxe. (Teño noticias de prensa que o facer a fotogrametría en datas recentes apareceron mais armas, pero ignoro de que tipo)

A principios dos anos 90 do século pasado, para facer un pequeno xardín en unha zona do meu eido que estaba moi maltratada, decidín buscar terróns de herba para facer un recheo e que fora practicable case de inmediato. Para elo, buscando unha herba que polo Morrazo denominase feno que abunda en algunhas pistas forestais que case están sin uso, e nas que a escorrentia colmara as beiras nas que crecía de maneira abundante, cheguei o Monte Veciñal en Man Común de Santo Tomé de Piñeiro, no monte da Laxe a uns 450 m. o NO da mámoa de Pedralonga.

Comecei a arrincar terróns na parte superior de unha laxe que penetraba debaixo da pista en unha zona que apenas chegaba os 15 cm. de potencia e a medida que os iba sacando, foi quedando o descuberto a laxe na que asomaba unha coviña. Revisei entón a parte que estaba descuberta que presentaba unha forma alombada con unha pendente pronunciada cara a o SO, en cuxa base podíanse ollar os característicos gravados de José Meijón que tanto abundan nas rochas da zona.

A Pedra da Pereira nos tempos da sua descoberta

Aproximadamente a dous metros de onde estaba arrincando a herba, distinguíase unha figura semellante a silueta de unha conifera, que non foi difícil identificar como un puñal similar o aparecido uns anos antes en unha cista en Atios, Porriño.

Unha vez rematada a limpeza da parte superior, descobrin varias figuras de armas entre as que destacaba unha gran espada de case 1,50 m. de largo, da mesma tipoloxía que a que era visible.

Dada a desvinculación que por aquela entón tiña do Museo de Pontevedra, despois do falecemento do que fora seu Secretario, Alfredo García Alén que era a persoa a quen facilitaba os datos de tódolos xacementos que atopara na década anterior, non comuniquei nin este nin outros achados pola mesma zona e que coidei quedaran inéditos. Volvín a visitalos a mediados dos 90 en compañía de José Suarez Otero que confirmoume a importancia dos achados.

Como na beira da rocha na sua parte S medraba unha pereira brava (Pyrus cordata), denominei a rocha como Pedra da Pereira, e con tal nome deina a coñecer na prensa en Xuño do 2011.

Descubrín entón que nos case 20 anos transcorridos desde que a desenterrara, fora inventariada co nome de Pedrouzos 1, nome a todas luces errado e que induce a engano, pois non esta no monte dos Pedrouzos, senón no da Laxe e crea confusión cos que si hai nos Pedrouzos.

Estado actual (Setembro 2019).

A rocha de granito de dúas micas e grao fino mide na parte descuberta sete por seis metros aproximadamente, está orientada cara a o S en un pequeno val en cuxa parte superior se encontra, e a dia de hoxe en un estado de absoluto abandono, completamente rodeada de silvas, toxos, fentos, piñeiros e eucaliptos a imaxe do que ocorre coa inmensa maioría dos petróglifos galegos.

Na época do seu descubrimento fixera unha reprodución pola técnica do frottage dalgún dos motivos principais e que aínda conservo e que se reproducen por primeira vez.

Reprodución polo método do frottage da gran espada, no que é claramente visible unha das duas armas superpostas.

En este pódese ver sobre a parte distal da folla da espada principal unha das dúas follas nas que non había reparado no seu momento, e que coas nove localizadas unha vez realizado o levantamento fotogramétrico, dou agora a coñecer.

Antonio de la Peña Santos fixo o calco da rocha e publicou un cadro no que recolle as sete armas que identificou. E sorprendente que habida conta do seu ben facer, non fora quen de recoller, xa non digo tódalas gravuras, senón aqueles que incluso en un frottage apresurado poden ser percibidas.

Comparativa do calco de Antonio de la Peña Santos coas suas correspondencias na rocha e a espada da Cista de Atios.

Unha vez realizada a restitución dixital, as sete representacións iniciais pasaron a ser dezaseis en total, convertendo esta rocha en unha das panoplias mais numerosas das que teño coñecemento, xunto co espectacular conxunto da Auga da Laxe en Gondomar. De estas, dez presentan empuñadura en T, mentres que das restantes cinco teñen empuñadura indefinida ou plana e unha a ten arredondada. A maioría das figuras presentan un acusado grado de desgaste, que as fai caseque invisibles en condicións óptimas de luz, e so co emprego da fotogrametría puideron ser identificadas.

Detalle da rocha coa situación dos distintos gravados.

Dúas figuras (11 e 16) parecen representar armas enfundadas na sua vaiña a xulgar polos trazos que as diferencian das demais.

Destaca entre tódalas figuras a de unha gran espada corta de lingüeta de 146 cm. de longo, asi como catro puñais do mesmo tipo pero de menor tamaño, mentres os outros son de folla ovalada de diversos tamaños. 

Sobre a folla da espada mais grande (1), están representados dúas figuras que interpretamos como puñais. Un (2) con empuñadura redondeada e folla ovalada, e outro (3) de empuñadura e folla mais estreita. O grao de desgaste destas dúas figuras non permite apreciar a coetaneidade ou non das mesmas coa figura mais grande.

A figura (4) e do mesmo tipo que a (1) pero de menor tamaño, ten na sua parte inferior outro pequeno puñal (5) e a sua dereita unha folla (6) ovalada.

A dereita da gran espada atopase outra figura de folla ovalada mais apuntada (15), tamén profundamente desgastada, e case tanxencialmente a sua empuñadura pero en sentido vertical con respecto a base da rocha, outro puñal de folla ovalada con empuñadura en T (14). Debaixo de esta, en sentido horizontal, outro puñal de folla triangular (7) e sobre ela un grupo de tres figuras, dúas das cales (8 e 9) teñen follas rectas, apuntadas e empuñadura recta, mentres a (10) ten empuñadura en T e folla ovalada. A da sua esquerda (16), e unha folla triangular con empuñadura en T de dificilisima lectura, e cruzada por trazos que poderían indicar a presencia de unha vaina o mesmo que acontece na (11) e sobre esta dúas follas ovaladas (12 e 13) con empuñadura en T.

Lista das figuras de armas identificadas na rocha

Completan o catálogo os gravados xa plenamente históricos da autoría de Pepito Meijón, tan abundantes nesta como en outras rochas das cercanias. Unha é unha figura de un circulo con seis radios triangulares sobre unha peana que coidamos representa unha custodia (17) e polo menos dúas inscricións (pois o estado no que se atopa a rocha neste tempo impide ver todo o seu perímetro) con senllos escudos e a inscrición JEHOVÁ.

Gravados de Pepito Meijón.

Dada a importancia dos motivos representados, a situación, a visibilidade desta rocha, e a pesares do seu estado de desgaste, que é notorio nos 30 anos transcorridos desde o seu descubrimento, coidamos probable que fora a que deu nome o conxunto do monte onde se sitúa, monte da Laxe.

Este tipo de representacións de armas, son dos pouquisimos elementos que permiten datar os gravados de xeito inequívoco, pois o achado dos seus modelos metálicos en contextos que permiten a sua datación fan deles elementos salientables no conxunto da arte rupestre. 

E por iso que sería de agardar que as administracións implicadas na sua conservación e divulgación, sobre todo o Concello de Marín, puxera tódolos medios para a sua posta en valor, xa que se trata probablemente da segunda maior representación de espadas e puñais nos petróglifos de toda Galiza.

A LAXE DO CUCO

¿CÉRVIDOS OU CÁPRIDOS?

A LAXE DO CUCO

Restitución fotogramétrica do estado actual da Laxe do Cuco

O Outeiro do Cuco áchase no lugar de Cernadelo, na parroquia de San Xurxo de Sacos, concello de Cerdedo-Cotobade na provincia de Pontevedra, a esquerda da estrada que desde o km 74,6 da N-541 leva a ermida que hai na carballeira de San Xusto e o antigo Balneario do rio Lerez. 

No dito outeiro hai varias rochas con gravados, e unha delas, a Laxe do Cuco, (42.5131437909, -8.5061537581, Datum: ETRS89) e o obxecto deste traballo.

Trátase de unha rocha plana case a ras de chan de superficie irregular dividida lonxitudinalmente en dirección E-O por unha diaclása da cal arranca outra en dirección N-S, formando tres paneis, dos cales o superior alberga a maioría dos gravados, 12 cuadrúpedes, un dos cales esta unido polo rabo a un pequeno círculo con coviña central, unha pequena combinación circular e unha figura cuadrangular, mentres nos dous inferiores, a dereita o cuadrúpede mais grande de toda a rocha, e a esquerda polo menos outro pero de trazos moi desgastados, e que a imposibilidade de facer limpeza na rocha impídenos rexistralo convenientemente.

Falo de cuadrúpedes a pesares de que nas publicacións existentes fálase de representación de cervos, porque non está nada claro que se trate de estes a pesar de que no calco que publicou Antonio de la Peña Santos figura un dos animais con cornos ramificados. A día de hoxe non existe na rocha indicios de que eses trazos foran reais. Afirmación que ven dada pola presencia de animais adultos en actitudes de celo con cornos pequenos e lisos.

Cumpre entón intentar identificar que tipo de animal e o representado e indicar os motivos polos cales nos decantamos por rexeitar a atribución a cérvidos.

Dos 14 animais representados, catro ou quizais cinco poden ser considerados machos pola presencia de atributos xenitais destacados, e os outros nove ou dez serían femias. Pero todos con cornos pequenos, similares, e nalgún caso lixeiramente curvados .

Dos cérvidos que poderían estar representados o cervo común (cervus elaphus) presenta un gran dimorfismo sexual. Sendo as femias menos corpulentas e mais pequenas que os machos e nunca presentas cornos, mentres os machos presentan cornos ramificados que se renovan cada ano. 

O corzo (Capreolus capreolus) e o cérvido mais pequeno de Europa: Presenta un dimorfismo sexual menos acentuado. Os machos presentan cornos pequenos de tres puntas que mudan anualmente, mentres que as femias carecen deles.

O gamo (Dama dama) diferenciase do cervo no seu menor tamaño e sobre todo polos cornos palmeados. Presenta un gran dimorfismo sexual xa que fronte os grandes cornos dos machos, as femias carecen deles.

Solo estes detalles serían suficiente para descartar que os animais representados na rocha sexan cérvidos, e sendo así ¿que outro tipo de animal con cornos pode ser o representado?

Coido que dos dous posibles candidatos, o rebeco ou rebezo (Rupicapra pyrenaica parva) e a cabra montés galega (Capra pyrenaica lusitánica), esta última é a que mais posibilidade ten de ser a especie representada, xa que o rebeco polas característica do seu habitat, estivo limitado a zoa oriental de Galicia, nas serras dos Ancares e o Caurel e o entorno da Pena Trevínca. O ultimo avistamenteo en liberdade foi en octubre de 1970, extinguíndose a partires desa data.

A cabra montés é unha especie de bóvido que poboaba amplamente as serras do sur de Francia e a Península Ibérica. Unha das súas subespecies, a capra pyrenaica lusitánica, vivía nos montes do norte de Portugal, Galicia, Asturias e Cantabria. Era coñecida como cabra montés galega, cantábrica, portuguesa ou mueyu, en Portugal cabro.

O que distinguía a esta cabra das outras subespecies da Península Iberia era o tamaño dos cornos e das manchas de cor negra. Nos machos o tamaño dos cornos non chegaba os 50 cm, aproximadamente a metade do tamaño dos do extinto bucardo (capra pyrenaica pyrenaica)

A única Cabra monés galega fotografada en 1890 (Wikimedia commons)

A finais do século XIX unicamente quedaba un rabaño na Península Ibérica nas serras do Xurés/Gerês. No ano 1890 capturase o único exemplar fotografado con vida no Val da Albergaria, a quilometro e medio da Portela do Home e foi levado o Zoo de Lisboa onde morreu poucos días despois.

As últimas testemuñas coñecidas, proceden todas da serra do Gerês onde en 1892 morreu unha femia vella e albiscáronse outros dous exemplares. Considérase este, polo tanto, o ano da súa extinción.

Esta cabra montés coido que é a mellor candidata a identificación cos gravados obxecto do presente traballo.

Escena de celo na parte superior da rocha.

Destacan na rocha dúas indubidables representacións do celo dos animais. A primeira na parte superior esquerda onde un macho esta ulindo os xenitais da femia debaixo da cal hai un animal pequeno, e outro maior a súa dereita. Completan ese panel outros dous animais lixeiramente separados.

Este comportamento sexual e sobradamente coñecido entre os ruminantes tanto salvaxes como domésticos e está amplamente representado na arte rupestre galega. Apenas a 500m na moi coñecida Laxe das Rodas no Lombo da Costa existe outra representación similar.

Escena central.

No panel situado a dereita achamos outra representación similar debaixo da cal tres animais parecen camiñar en fila encabezados por un macho en actitude de bérrea que amosa un gran falo e parece unido polo rabo a un pequeno circulo con coviña central.

Baixo estes unha pequena combinación de dous círculos concéntricos con coviña central e apéndice. 

Completa a escena un gravado que representa un animal esquemático con grandes cornos arqueados que semella levar algo cravado no lombo. A actitude e de dor coa boca aberta, e anque falla o trazo que delimitaría o abdome, presenta uns trazos de gran dinamismo.

Suposta escena de caza

E probable que esteamos diante de unha escena de caza, anque na rocha non se albisca, no estado en que está agora, ningunha representación humana.

Posible animal morto.

Completa o repertorio figurativo unha gran figura de cuadrúpede que ten o aspecto de estar recostado no chan: A posición das patas e a perforación presente no costado, fan pensar en un animal morto. De ser así, estariamos diante da representación naturalista do resultado da cacería. Amosa un trazo na parte inferior do ventre que non ten contacto con el, polo que a interpretación como un falo paréceme arriscada. 

Tradicionalmente e interpretada como un animal o galope, e a posición das patas así poderían indicalo, pero este tipo de representación do animal en movemento, semella ser case único no repertorios da arte rupestre, pois o habitual e representalo coas patas estendidas e non recollidas.

Confío en que esta interpretación das representacións da fauna presente na Laxe do Cuco, sirva de estimulo para os investigadores e poder asi, abrir un novo camiño na comprensión e identificación dos cuadrúpedes, mais aló dos tradicionais cérvidos ou équidos, e poidamos chegar a ter unha maior comprensión da sociedade que os gravou, antes que desaparezan pola desidia e o abandono no que se atopan como consecuencia das agresións propiciadas polas politicas do goberno da Xunta de Galicia, que tendo os medios para evitalo, prefire mantelos na situación actual e propiciando a súa destrución por activa ou por pasiva.

PETRÓGLIFO DA TRAVESADA

DESCOBRIMENTO, MORTE, RESURRECCIÓN E REENCARNACION DO PETRÓGLIFO DA TRAVESADA.

Petróglifo da Travesada. Restitución fotogramétrica

DESCOBRIMENTO

En novembro de 1973, comuniquei o Museo de Pontevedra o achado de un novo petróglifo na Travesada, parroquia de Santo Adrián de Cobres no Concello de Vilaboa, Pontevedra, según quedou rexistrado no ficheiro da catalogación Arqueolóxica e Artistica que o por entón Secretario do Museo, Alfredo Garcia Alén, mantiña na dita entidade, e que posteriormente serviu de base para o ficheiro que a Xunta de Galicia incorporou a Catalogación do Patrimonio.

Ficha orixinal do Museo de Pontevedra con autógrafo de Garcia Alén.

MORTE

Tres anos despois, engadiu do seu puño e letra: Destruído por la autopista en 1976.

Foi esta a data oficial da sua “defunción”

Catro anos despois en 1980, na publicación da Fundación “Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa” Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra cuxa autoría compartiu con Antonio de la Peña Santos, xa se recolle que posiblemente fora destruido.

Garcia Alén e de la Peña Santos, 1980. Grabados Rupestres de la Provincia de Pontevedra, Pag 117

Do dito petróglifo non fora publicada ningunha reproducción, nin calco algún, até onde fun quén de rastrexar.

Fai uns dias intentei comprobar si a nova da sua destrucción e certa e fun a intentar certificalo, toda vez que xa non figuraba na bibliografia nin no Plan Xeral de Ordenación Municipal do Concello de Vilaboa e cal foi a miña sorpresa o atopalo no sitio onde o vira coarenta e seis anos atrás.

RESURRECCIÓN

Certamente estaba apenas a cinco metros do talude que se fixera para a construcción da AP 9, pero estaba a salvo. Fixen o levantamento fotogramétrico coa intención de dalo de novo a coñecer, ou sexa proceder a sua resurrección. 

Foi entón cando buscando as ubicacións dos petróglifos que figuran no dito PXOM de Vilaboa, dei con un denominado do Matiño, cuxa ubicación coincidia co que estaba buscando.

REENCARNACIÓN

¿Como e quen fora responsable da sua reencarnación con outro nome?

No mismo inventario do PXOM estaba a resposta:

“Segundo Lomba Portela e García-Lastra Merino (1988) "piedra plana que destaca poco del nivel del suelo y que está asentada sobre otra. Se localiza en unha zona de penedo donde son muy numerosas las piedras sueltas. Los motivos grabados consisten en una cazoleta profunda junto con otras siete de menor profundidad. Al lado hay un motivo que podría interpretarse como una pileta pero también como unha huella de pie, es de surco profundo. Alrededor de la cazoleta hay pintado un círculo amarillo."

Non é agradable ter que criticar a mala praxe de persoas as cales axudei en tempos pretéritos a labrarse un oco na arqueoloxía galega, mais compre non deixalo no esquecemento en estes dias onde os “escaladores” son caseque a norma, e o mesmo tempo que sirvan como contraste os que foron e son quen de recoñecer a miña desinteresada contribución os seus traballos.

Durante os anos 70 e principios dos 80 do século pasado, tiven a fortuna de atopar unha grande cantidade de xacementos arqueolóxicos, moitos deles singulares e moi novedosos no panorama da arqueolóxía galega. De todos eles dei conta o Museo de Pontevedra, coa intención de inventarialos e o mesmo tempo que servíse para a sua salvagarda e protección.

No ano 1981, despois do falecemento do Secretario do Museo, Alfredo Garcia Alén, un grupo de colaboradores do Museo creou o Grupo de Arqueoloxía que levou o seu nome, e entre os seus membros figuraba a arqueóloga Montserrat Garcia Lastra Merino coa que participara en algunha excavación promovida por dito grupo.

No 1982 dirixiu a excavación de un xacemento campaniforme na Chan da Armada en Vilaboa que eu localizara e lle ensinara un ano antes. Non tivo nin o detalle de invitarme a dita excavación, pero o que mais me doeu foi que na publicación dos resultados nin tivo a decencia de citarme como descobridor.

Monteserrat Garcia Lastra Merino, Ultimas investigaciones de la cerámica campaniforme en la Provincia de Pontevedra

Evidentemente a relación que eu consideraba de amizade desapareceu, xa que pola sua parte non había mais interese que aproveitamento do meu traballo.

E só así pode entenderse o feito que sete anos despois, cando realiza unha catalogación arqueolóxica, describa a rocha caseque coas mesmas verbas con que aparece no ficheiro do Museo ou na publicación de Garcia Alén e Peña Santos, pero obviando o nome con que estaba publicado e rebautizandoo como do Matiño, como si estivese inédito, e así engordar o seu curriculum, esquecendo o dano que se estaba a facer a os investigadores que poideran estar interesados no dito petróglifo e que levou a dalo por desaparacido.

OUTEIRO DOS COGOLUDOS

OUTEIRO DOS COGOLUDOS

Reconstitución fotogramétrica do Outeiro dos Cogoludos !

No artigo precedente falaba dos atentados o noso Patrimonio que supoñen o feito de poñer seu coidado e divulgación en mans de persoas que pola súa actuación maniféstanse claramente incompetentes, e mais atentas o seu medre e o lucro, que o rigor informativo, glosando o acontecido no Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre en Campo Lameiro.

Falaba entón do menosprezo e falla de rigor a hora de divulgar a Arte Rupestre por parte de un arqueólogo da empresa Alicerce, a quen a empresa que xestiona o PAAR encomendou a tarefa de guía divulgador.

Centrárame daquela nas explicacións proporcionadas acerca da Laxe dos Carballos e a súa particularisima interpretación carente de todo rigor e sobrada de chauvinismo.

Parecía difícil de superar, pero o acontecido a continuación no Outeiro dos Cogoludos viu a confirmar, como afirma a Lei de Murphy, que toda a súa mala praxe e susceptible de empeorar.

Transcrición da súa intervención. En cursiva as intervencións de algúns dos participantes no percorrido.

Outeiro dos Cogoludos. E o segundo petróglifo mais importante do Parque. Sabedes que polo tema da luz non se pode ollar moi ben a estas horas, así que lembrade que tedes un panel, un debuxo de apoio, ¿vale? O que falaba aquí... o que comentaba antes: Todos petróglifos son BIC, Ben de Interese Cultural, é a maior protección, unha das maiores proteccións que existe ¿non? en Patrimonio.

Unha das razóns e que son moi fráxiles. Si cinco mil persoas pasamos tódolos días por enriba de un petróglifo o esnaquizamos, ¿eh? Son sucos moi pequeniños que, si están elaborados con unha pedra que de dureza 0 a 10 ten 8, ¿con que pedra se fixo estes sucos, estos debuxos?

-Con un seixo

Efectivamente con un seixo que ten dureza 8 sobre 10, o diamante ten 10 e, co seixo fan os debuxos o debuxo, e cal é o suco que despois de catro mil anos que empezou sendo así en forma de U ¿non? quedou moi pequeniño moi pequeniño, e calquera pisada ou calque acción, incluso cando elementos naturais como un incendio, un incendio pode eliminar totalmente este petróglifo.

Detalle do Outeiro dos Cogoludos 1

Bueno, vou a explicar aquí este petróglifo aínda que se ve regular, e tedes que ter moita confianza no que digo, porque realmente non sei a luz que está pasando. Bueno aquí hai ...

-Dous

...varios cervos, non? Hai un cervo grande que se ve ben, hai un cervo e despois hai outros pequeniños.

Isto sería como unha manda de cervos, e de súpeto pasamos a este cervo, que este xa, ten algunha cousa diferente, bueno e unha cerva, ¿non? e está como repiqueteada, ¿non?

Outeiro dos Cogoludos 1, detalle cuadrúpedo repicado. Aprécianse o remate primitivo dos sucos das patas.

O que era o suco de fai catro mil anos desapareceu porque alguén chegou con un obxecto metálico e interpretou como sería. Eu quero pensar que este debuxo existía previamente. O importante e a cabeza, ¿non? Que a cabeza está ollando atrás como ó resto, aos tres cervos da manda, ¿non? E diante do cervo temos un cadrado, ¿non? Cunhas liñas, ¿que pode ser?, ¿que pode ser?

-Unha trampa

-Unha xaula

Unha xaula, esta intentando atrapar o cervo. E os cervos ¿a que veñen a esta zona?

Outeiro dos Cogoludos 1. Detalle coa superposición de unha combinación circular sobre un animal a esquerda.

¿Vedes aquí?, ¿estas combinacións circulares que tedes aquí? Como anécdota está en moitas empresas públicas galegas, Medio Rural, Sogama, ¿vedes? Isto para que teñades unha idea seria como unha braña, unha zona de auga e terra. Vos cando tirades unha pedra a auga ¿que pasa?

-Fai unhas ondas

Pois os cervos, ¿non? virían tódolos días a beber auga. E alguén o sabe e, ten aquí unha trampa, un cadrado que podedes ver mellor no debuxo, incluso aquí hai coma dous cans que xa se ven moi mal, coma dous cadelos pequenos trabando na parte traseira, e aquí chega, chegamos aquí a braña a zona de auga que tamén ten outro significado que, si o vades a ver no vídeo da exposición permanente si tedes ocasión, que din que os chamáns toman elementos alucinóxenos como hongos e tal, e das primeiras visións que teñen, ¿non? Os famosos que din fosfenos, ¿non? Estas son as visións, e xa a segunda son armas, cervos...xa depende ¿non? da cultura… ¿E que falla neste...no que estou contando? ¿Que falla? ¡OS CAZADORES! ¿non?

Outeiro dos Cogoludos 2

Pois vamos aquí a ver os cazadores a ver como se ven, por favor, veremos que vimos aquí a ver os cazadores. Aparte hoxe, co tema do Curro de Sabucedo e moi importante. De feito veu unha equipa da televisión alemana porque querían documentar que antiga era a Rapa das Bestas en Galicia, e aquí está a resposta. Asi vades ter que bordear o panel e mirar a figura porque se ve regular. Vedes a figura...non son cervos, son cabalos, e vedes a figura, ¿como está? Vedes a figura, o xinete, vedes aquí unha figura como unha persoa, non ves que ten... unha muller ou un home que ten como un escudo, unha espada, ¿non o vedes? a parte traseira polo menos, ¿non?

-está imaxinando…

Facendo aquí o debuxo, a parte dianteira...e o que non vexa pola luz, que vea. ¿non? Isto e moi importante porque nos di dúas cousas, Primeiro que e unha escéa de domesticación do cabalo fai miles de anos e o segundo de monta. Porque hai bridas, esta agarrando a cabeza do cabalo, ¿non?

De feito nunha parte norte do Parque esta unha das mandas de cabalos de Sabucedo, porque hai unha relación en toda Galicia entre os curros, a rapa e os petróglifos. E a testemuña de que é algo milenario o temos aquí, nestes debuxos, ¿vale?

Pero agora vamos recapitular e facer unha análise en conxunto. ¿Que esta pasando neste petróglifo? Están cazando o cervo, e o que vimos antes (Os Carballos) e a caza final e a tumba.

Chan da Isca

Comparativa dos tamaños de tres espadas na Arte Rupestre galega
Escala aproximada.

Esta até fai anos era unha teoría mais, pero fai dous anos, un novo achádego, unha descuberta do petróglifo da Chan da Isca, que é a segunda arma mais grande de Galicia, que sae en medio de unha manda de vinte e tres cervos pequenos. Era a peza do puzzle que fallaba por atopar.

Agora xa sabemos, mais ou menos, o que nos querían contar. Aquel petróglifo que atoparon logo, que está a cinco minutos por aquí, sería o inicio simbólico da caza, esto sería a caza, porque xa dos vinte e tres cervos collen tres os cazadores, delimitan a tres, e despois desos tres collen un, o separan e o meten nunha xaula e alí xa e cando lle lanzan as frechas, as lanzas, e o matan. Xa sabemos mais ou menos, incluso fixemos fai dous anos un congreso de Arte Rupestre, e os investigadores si que coincidian que mais ou menos sabemos a mensaxe deste santuario: Inicio da caza, cazando, tumba e enterramento. ¿Vale?

Algunha pregunta?, algunha dúbida?

-Todo ben

Coido que o anterior xa se comenta por si só. E unha cousa de vergoña allea. ¿En que mans estamos deixando a divulgación nos distintos Parques temáticos da Prehistoria galega? ¿Como podemos aspirar a que a nosa xente tome conciencia e valore estas manifestacións culturais si lles están a contar películas de chamáns colocados con alucinóxenos, tribos de Etiopía ou santuarios inventados?

E curiosa a estratexia que se sigue. O Parque alberga casque un cento de rochas con gravados, das cales solo oito son as que figuran nos itinerarios e no caso que estou a describir, so tres son mencionadas e se visitaron dúas.

Construíse unha narración e escóllense as estacións que encaixan nela, e preséntase como si fose a única explicación posible anque sexa forzando até o ridículo as interpretacións, deixando de lado todas aqueles motivos que poden alterar ou mesmo desmontar o relato.

Así vemos que si na Pedra dos Carballos unha combinación circular representaba o bramido do cervo ferido, no Outeiro dos Cogoludos pasa a representar un brañal, iso si, utilizado como logotipo por diferentes empresas públicas galegas, que hai que meter algunha cuña publicitaria no medio do conto.

E, si e preciso, levados polo chauvinismo mais pueril, mencionase como rasgo distintivo da espada gravada na Chan da Isca o feito de ser a segunda mais grande de Galicia. Quero pensar que se debe a ignorancia do guía e non o guión repartido pola Consellería para o persoal do Parque. Coido que a ilustración comparativa non fai necesaria mais información.

En que lugar queda a sociedade de valentes guerreiros da Idade do Bronce, que para cazar un cervo van a cabalo coa gran espada (pero menos) a retirar tres animais da gran manda de vinte e tres, lévannos preto das brañas e alí, meten a un en unha xaula e despois o levan a Pedra dos Carballos onde o matan con frechas e lanzas. ¡Que gran valor hai que ter para asasinar un animal en unha xaula para apropiarse do seu espiritu e gañar a vida eterna!

Valor o que ten o narrador da historia para contar semellante película sen ruborizarse, e que os responsables da xestión do Parque llo consintan.

Quedounos claro que o Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre de Campo Lameiro alberga un santuario onde se conmemora o inicio da caza do cervo, para apropiarse do seu espiritu e lograr así a inmortalidade na Chan da Isca, a caza con xaula no Outeiro dos Cogoludos e o asasinato, pois asasinato e matar un animal engaiolado, na Pedra dos Carballos. O do enterramento non quedou claro onde sería, supoño que na cista do Irixo que hai no Parque…..

Así foi a película e así nos foi contada. E así os ferrídos e duros, imbéciles e escuros nos rouban coas privatizacións do Patrimonio os nosos sinais de identidade.