PETRÓGLIFOS E COMETAS

PETRÓGLIFOS E COMETAS

Cometas gravados na Portela da Laxe

Inicio con esta entrada unha serie de escritos acerca da presencia de representacións cometarias nos petróglifos galegos, tentando abrir novas vias de investigación e achegamento os motivos que en eles aparecen gravados. Teñense feito, con distinta fortuna, nos ultimos anos intentos de vincular os gravados rupestres e as rochas nos que se atopan con distintas orientacións astronómicas correspondentes a momentos determinados dos ciclos estacionais. Eu desde aquí pretendo dar outro enfoque a este tipo de aproximación, complementandoas ou ampliando os campos de investigación.

Comezo con unha das rochas que me parecen mais singulares no repertorio dos motivos gravados e que nunca foi estudada nin reproducida na sua totalidade, permanecendo en un absoluto abandono, como a inmensa maioria das estacións de Arte Rupestre galega por parte das autoridades da Xunta de Galicia, reponsables ultimas da sua destrucción.

Vista cenital da rocha na que se aprecia o seu abandono e os restos do incendio sufrido fai uns anos

Trátase da Portela da Laxe en Viascon, Cerdedo-Cotobade, a que dediquei unha das entradas deste blog e que é sobrevivinte do grupo de cinco rochas con gravados dos cales catro foron destruidas a finais dos anos 70 do seculo pasado para a ampliación da estrada Pontevedra-Ourense e que aparte pequenos estudos sobre motivos concretos (esvásticas e paletas), permanece sin un estudo de conxunto.

Ten baixo o meu punto de vista e a falta de estudos mais extensos, unha dais mais numerosas representacións de simbolos cometarios merecentes de unha monografía especifica polo seu valor e singularidade.

1 A ESVÁSTICA

Entre os simbolos de difusión mundial, sin dubida a esvástica ou cruz gamada e os seus derivados, trisquéles, tetrasquéles, trinácrias, láuburos ou rosas camúnas, é un dos mais amplamente representados. Tanto é así que non se pode recurrir as teorias difusionistas para xustificar a sua aparición nas mais diversas cronoloxías e culturas dos cinco continentes.

Tradicionalmente, na bibliografía histórica (caseque toda ella referida a Eurasia) ven sendo interpretada como unha representación solar que derivou en simbolo de boa sorte en algunhas relixións maormente do sul e sudeste asiatico.

A pesares dos que siguen mantendo a sua relación coa figura do sol ou o seu percorrido o longo dos ceos, as probas de que se dispoñen distan moito de confirmalo.

En moitos lugares aparece formando parte de unha tríada xunto co Sol e a Lúa, polo que non parece haber motivo para duplicar a representación do sol ou o seu camiño. E mais, en moitos gravados no Tibet, aparece sobre a esvastica un motivo descrito como con forma de lágrima que ben poderia ser unha coma cometaria.

Gravado da Idade do ferro no Tibet

Este simbolo de catro brazos doblados que parten de un centro comun, foi adoptado oficialmente e convertido en sinonimo de horror polo réxime da Alemania nazi, pero houbo unha época moi anterior na que as esvásticas abundaban e eran simbolos benignos coñecidos por caseque todalas culturas do planeta.

¿Como chegou a establecerse este simbolo nas antigas culturas da India, China, Tibet, SO norteamericano, Mexico Maya, Brasil, Gran Bretaña, Galiza, Exipto, Turkia, Nixeria, Centroeuropa, e Irán entre outros lugares?

A esvástica é un autentico enigma: un simbolo de miles de anos de antiguidade que o parecer non nace espontaneamente, pola sua complexidade, na mente das personas nin se transmite primariamente de cultura en cultura, polo que estaríamos diante de un problema irresoluble.

Sin embargo, si a esvástica tivera o seu orixen en algo aparecido no ceo, algo que poideran observar culturas moi separadas, resolveriase o misterio.

De entrada, esa idea parece moi alonxada da realidade poola sinxela razón de que hoxendía non hai no ceo algo que semelle unha esvástica resplandecente. Pero basta con botar unha ollada os debuxos e fotos dos surtidores que proxecta un núcleo cometario para percibir que ahí hai os elementos necesarios para crear un prodíxio deste tipo.

Tormenta dos meteoros das Leonidas 1833

Imaxinemos entón unha escea no que catro ou cinco mil anos mais tarde será coñeceido como Viascón. Nas noites dos ultimos meses grandes prodixios se viran nos ceos nocturnos. As estrelas parecian caer na terra, o terror daquelas xentes tiña que haber sido absoluto. Os grandes meteoroides vaporizantes (bólidos) en unha atmósfera cargada con polvo de cometa producirián efectos visuales inusuales. Refracción, reflexión e posiblemente emisión secundaria entran en xogo como cando un obxecto considerable salpica en unha atmósfera cargada de aerosol comprimindo moléculas de gas contra motas de polvo co arco da sua onda de choque ate que o obxecto se vaporiza, alumeando as múltiples capas de compresión de gas e entullos separados. Desde o chan esto podería parecer como si un deus tirara unha pedra no estanque del ceo. E moi probable que un gran sector del ceo enchérase de tales fenómenos. Anque a intensidade podería variar de ano en ano os nosos antepasados, agardaban sen dubida, un espectáculo de luz bastante desconcertante en determinadas epocas do ano e, un dia unha gran cruz coas puntas curvadas apareceu no ceo, visible incluso a pleno dia.

Diagráma de Jon Lemberg. en Comet de Carl Sagan e Ann Druyan

Posiblemente especularían sobre o seu significado, o presaxio ou a importancia relixiosa. As xentes decidiron copialo en unha rocha onde xa anteriormente se foran gravando fenomenos similares coa intención de que quedaran rexistrados por si algún dia un deses fenomenos rematara con eles, ou ben poder prever si se repetirian con algunha periodicidade.

Todo o que acabo de dicir, non pasa de ser unha mera especulación. A forma da esvástica non e moi diferente das estructuras en molinete observadas en moitos cometas. Recentemente no cometa Bennet 1970.

Cometa Bennet 1970II

Si estudamos esas formas, poderemos aceptar a posibilidade de que si pasa perto da terra un numero suficiente de cometas con surtidores, tarde ou cedo chegará algún que presente unha forma parecida a unha esvástica. Pero por si solo, este argumento e insuficiente para convencernos do orixen cometario do simbolo. En un tema tan especulativo falta polo menos un elemento de proba directa.

Fragmento do libro de seda de Mawangdui con representacións cometarias.

E é aquí onde entra o achado en unha tumba da dinastía Han en Mawangdui, China de un antigo atlas de seda con figuras cometarias do seculo III ou IV adC, pero trátase de unha antoloxía de observacións cuxa antiguidade e moito maior. Nel figuran 29 modelos de cometas, xunto con descripcions e presaxios relativos a cada un. O numero 29 representa unha esvástica con unha descripción mais extensa que a dos demais. Esé é, coido, o elemento diferenciador e que permitiria identificalo co que esta gravado na Portela da Laxe en Viascón.

E un cometa que pode aparecer nas catro epocas do ano, o que indicaría un cometa de ciclo corto, posiblemente de uns catro anos o que coincidiría coas distintas representacións que aparecen no petróglifo e que irei describindo en sucesivas entradas deste blog.

Para a elaboración deste escrito seguin a publicación Comet de Carl Sagan e Ann Druyan, 1985 do que tomei moitos datos.

NOVO PETRÓGLIFO EN A TOMADA, MARIN.

NOVO PETRÓGLIFO EN A TOMADA, MARIN

Reconstitución dixital 

A finais dos anos oitenta do pasado seculo, e con motivo da apertura de varias pistas e cortalumes forestais nos arredores da Chan de Castiñeiras, repartidos entre os concellos de Marín e Vilaboa no Morrazo, tiven a sorte de atopar un bo feixe da xacementos arqueolóxicos, en catro dos cales eran abundantes os restos de cerámicas campaniformes, até entón practicamente inexistentes nos rexistro arqueolóxico do NO fora do contexto funerario, si exceptuamos os que descubrira uns dez anos antes no Regueiriño, a Fontenla e a Debesa do Rei en Domaio, Moaña ou a Chan en Coiro, Cangas do Morrazo.

Tamén nesa mesma época tiven a sorte de atopar algunhas rochas con petróglifos, algun deles tan significativo como a Pedra da Pereira, agora denominada Pedrouzos1, a Mascara, (Pedrouzos 2), que por diferentes motivos non as comuniquei o Museo de Pontevedra como tiña feito co resto dos achados que fora comunicando nos anos anteriores e que pasaran a engrosar o listado de Xacementos do catálogo da Xunta de Galicia.

A uns trescentos metros o N deste último, unha tardiña tiven a oportunidade de entrever, baixo un eucalipto que medraba en unha brecha entre duas rochas o que me pareceu un muiño naviforme moi desgastado na parte da rocha que quedaba o descuberto no mar de follas e cortizas de eucalipto que a cubrian, e coa intención de voltar a velo con mais calma, ali quedou.

Despois de trinta anos de esquecemento, con ocasión de unha visita que un grupo de amigos fixemos os petróglifos dos Pedrouzos, lembreime daquela rocha, e decidin buscala. A mudanza da paisaxe tanto forestal, como o abandono de pistas e apertura de outras fixo dificil a busqueda, pero o final, apareceu.

Estado de absoluto abandono no que se atopaba a rocha

O feito de atoparse en un outeiro rochoso, e a sequía prolongada, fixo que naqueles sitios onde as laxes estaban cubertas, non medrase mais que pequenos grupiños de musgo , algunhas silveiras e caseque nada mais. Iso fixo que practicamente sin traballo quedara a rocha o descuberto.

Aspecto unha vez retirada a maleza

E efectivamente alí estaba o rebaixe da rocha tal como o lembraba, pero para a miña sorpresa estaba acompañado por dous gravados mais.

Detalle dos gravados.

A rocha ten unhas medidas na parte descuberta de 230x190 cm. aproximadamente e presenta na sua parte central tres motivos enmarcados en senllos rectangulos con lados menores curvados. O motivo central alberga unha serie de oito coviñas das cales catro estan en sentido lonxitudinal. A sua dereita está o motivo inicialmente descuberto, en forma de batea co interior rebaixado a maneira de alguns muiños naviculares, con un forte rebaixe no lado inferior en forma de crecente. O motivo situado a esquerda consiste en un rectangulo contorneado por un sulco. Completan as representacións un ou dous pequenos rebaixes naviculares moi tenues.

O que fai está rocha singular e a rareza dos motivos gravados, si exceptuamos as coviñas, xa que estas figuras non teñen paralelos dentro do ámeto dos gravados rupestres da zona. Tamén destaca o feito de que a meirande parte da superficie esté libre de gravados, mostrando unha intencionalidade de aproveitar só a zona central, a pesares da superficie regular e plana da rocha.

Con data 5 de outubro deste ano faciliteille todolos datos a Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia para que procedera a sua catalogación e llo comunicara o Concello de Marín e a Comunidade de Montes Veciñais en Man Común de San Xulian de Marín para que tomen as medidas de protección necesarias para a sua sinalización e conservación, anque vendo a maneira de proceder tanto do Concello como da Comunidade de Montes que manifestaron en multiples ocasións o seu desprezo polos petróglifos que teñen no seu territorio, moito nos tememos que a volta de pouco tempo fique abandonado e exposto a calquer agresión.

Para o Concello non existen mais petróglifos en Marin que as tres rochas de Mogor, xestionadas de maneira vergoñenta desde o chiringuito chamado Centro de interpretación dos petróglifos de Mogor, que non dubida en publicitarse coa foto de unha manipulación arqueolóxica historica.

Imaxen promocional do Centro de Interpretacion dos Petróglifos de Mogor coa figura principal da Pedra da Moura Encantada cos seus sulcos manipulados para que semellase un labirinto.

A Comunidade de Montes foi multada por agredir un petróglifo con unha desbrozadora de cadenas, e para evitar outra multa, en vez de sinalizar os petroglifos, o que fai e deixar unha franxa arredor das rochas con gravados sin limpar e inzada de maleza, co cal en caso de incendio os danos serían irreparables.

Con estes antecedentes, coidamos que é imprescindible a divulgación entre os veciños e comuneiros para que tomen exemplo do que outras Comunidades de Montes veciñas est6án a facer, sinalizando as rochas, limpando o seu arredor e promocionandoas mediante rutas divulgativas que estan tendo unha gran acollida entre a poboación, anque para iso teñan que mudar a directiva da Comunidade que non é quen de estar a altura de xestionar o grandisimo tesouro cultural que alberga no seu territorio.

Que asi sexa.

A PEDRA DA MOURA ENCANTADA 4

A PEDRA DA MOURA ENCANTADA 4

Apareceu a Serpe

Interpretación da figura gravada no calco de escaiola

No numero 105 do Boletin de la Real Academia Gallega de Maio de 1916 no artigo Sobre insculturas rupestres en la provincia de Pontevedra o autor, o vilagarciano Juan Fernandez Gil y Casal, da conta da identificación do gravado da Pedra da Moura Encantada en Mogor, Marín con unha moeda de Knosos onde aparece representado un labirinto de tipo circular. Acompaña a descripción un debuxo no que aparecen outros gravados do Outeiro das Laxes en Figueirido (Vilaboa), a moeda de Cnosos e diversos comentarios.

Debuxo da autoria de Fernande Gil cos sulcos engrosados dixitalmente

O debuxo reproduce con total fidelidade o trazado do gravado, a pesares da sua estilización. Este debuxo non se tivo en consideración nas sucesivas publicacións que por diversos autores se fixeron nos cen anos posteriores xa que foi suplantado pola manipulación e falsificación que do seu trazado fixeron Ramón Sobrino Buhigas e o seu fillo Ramón Sobrino Lorenzo Ruza.

En publicacións anteriores 1, 2 de este blog, xa puxen de manifesto esa manipulación, achacandoa as posibles dificultades para observar nitidamente os sulcos centrais da figura como acontece hoxe en dia, pero si Fernández Gil foi quen de aprecialas perfectamente, ¿porque Sobrino Buhigas debuxa outra cousa?

A figura que está representada na rocha, presenta un indudable parecido formal co labirinto estampado na moeda de Knossos, pero non é un labirinto por varias razóns.

-Non presenta a cruz central de este tipo de figuras,

-Ten no centro unha coviña e

-Presenta varios trazos no que sería a entrada.

Para poder falar de labirinto entón Sobrino Buhigas decide inventarse unha cruz central que non existe e modifica os trazos, primeiro con pintura pero ollando o estado actual do gravado, é posible que tamén fisicamente pois os trazos primitivos aparecen desgastados e dan lugar a interpretación que el fixo en primeiro lugar coa pintura. Non quero imaxinar que a erosión que presentan os gravados foro feita por eles mesmos, senon que o seu debuxo poido servir para que personas que non eran quen de ver os trazos inventados, foran remarcandoos unha e outra vez até chegar a situación actual

Fotografia publicada no Corpus coa perspectiva modificada a efectos comparativos.

A proba que demostra esta afirmación e o calco feito en escaiola que se conserva no Museo de Pontevedra. Nel apreciase perfectamente que o que está representado e unha serpe cuxo rabo está claramente indicado perto da coviña central e vaise replegando sobre si mesma até a cabeza na parte exterior. Trátase de unha representación extraordinária pois o seu corpo vai facendose mais groso o longo do trazado e volve a estreitarse a medida que se acerca a cabeza, tal como ocorre na realidade.

Calco en escaiola do motivo principal da Pedra da Moura Encantada

Entre todas as persoas que de un ou outro xeito nos adicamos o estude e divulgación da Arte Rupestre galega, os nomes de Sobrino Buhigas e Sobrino Lorenzo figuran como os maximos exponentes da descuberta e estudio de moitisimas estacións rupestres, e polo tanto recoñecidos como autoridades nesta especialización artística.

Así é e deberia ser, pero o que non é aceptable e que os investigadores que proseguiron a sua laboura non reparasen no erro cometido e non procederan a sua denuncia e corrección.

Mencionaba en un dos artigos anteriores que os investigadores pasaron de estudiar a figura na rocha a guiarse pola ilustración feita en fotografias manipuladas, co gravisimo perxuicio o coñecemento e perpetuando así a sua difusión e pechando novas vias de investigación.

Comparativa .

Por suposto, toda a bibliografía baseada na manipulación gráfica, non pode nin debe ser tomada en conta, polo que carece de validez, e o feito de encher paxinas de citas bibliograficas non deixa de ser unha mostra do pouco rigor que os distintos autores demostran.

Así pois, teño que recoñecer que da bibliografia consultada dos Sobrino e dos que seguen as suas teses, non fun quen de extraer ningunha información valida para o estudo desta figura, toda vez que como era a sua intención, levaron o campo de investigación a invención de unha fábula que deu, como era de agardar, en un calexón sin saida, dando lugar a peregrinas, cando non aberrantes, conclusións totalmente alleas o país e a nosa sociedade que é onde foi creada esa representación e nada que ver cos posibles motivos para realizala.

As consecuencias, como xa teño dito, levaron a que estas figuras sigan a ser consideradas como motivos xeométricos cando deberían formar parte (moi abundante por certo) dos motivos zoomorfos e propiciar unha nova via de investigación.

Todos estes datos supoñen un baldón sobre a autoritas dos ditos investigadores, que chegaron o extremo non só de manipular a figura, senón de suplantar o seu nome tradicional, cousa que Fernandez Gil, o primeiro en identificar (erroneamente o meu entender) a figura con un labirinto cretense non fixo, respetando o tradicional nome de Pedra da Moura Encantada.

Sigo agardando que os especialistas na Arte Rupestre galega, entre eles algunhas persoas con responsabilidade na xestión do único Parque da Arte Rupestre Galega e que teñen a Sobrino Lorenzo en un pedestal agardando a ser santificado, sexan quen de dar unha explicación do porque desa fé cega na sua autoridade intelectual cando as probas do seu fraude levan tantos anos a vista de todos, e como este modesto artigo volve a demostrar.

PETRÓGLIFO DA CACHADA

(RE)DESCOBRIMENTO DO PETRÓGLIFO DA CACHADA, POIO

A Irmandade Illa de Tambo, que me honro en presidir, define nos seus estatútos, entre outros fins a vixianza e protección do Patrimonio nas beiras da Ria de Pontevedra.

A raiz da presentación de unha enmenda aos Presupostos do Concello de Poio por parte da Asociación Umia Vivo para que adicara unha partida especifica para o coidado e posta en valor das distintas estacións de petróglifos no seu termino municipal, e unha vez que non foi tomada en consideración, procedemos a verificar o estado en que estas se atopan por si fose necesario realizar traballos de urxencia, xa que a prolongación das altas temperaturas e a extraordinaria abundancia de material combustible nos montes pode supoñer un gravisimo risco en caso de incendio, coas terribles consecuencias que para as rochas gravadas teñen as altas temperaturas dos lumes forestais.

O Concello de Poio, governado desde fai vinte anos polo BNG (que se define como nacionalista e de esquerdas), non tivo inconvinte ningun en facer politica municipal identica a que fixo o PP no veciños Concellos de Sanxenxo ou Marín, con un urbanismo profundamente depredador do territorio e do Patrimonio. No apartado da arte rupestre, moi abundante no concello, a unica actuación salientable foia creación de un centro de interpretación da Arte Rupestre da Caeira a imaxen e semellanza dos chiringuitos montados polo PP en Marín, Campo Lameiro e Ponte Cladelas, entre outros, facendo unha intervención megalomana e irrespetuosa co entorno, creando unhas estructuras de madeira, innecesarias e de mantemento moi costoso. No local que ocupa o Centro no Casal de Ferreirós, hai unha reproduccón da singular rocha de Pozo Ventura, que anque non se atopa na área da Caeira, figura como un elemento de reclamo.

Pozo Ventura. Oculto no medio da matogueira a beira do camiño de pes.

Dado que a reproducción esta perfectamente coidada, tiven curiosidade por ver en que estado se atopa o orixinal para ver si o Concello fixera algo pola sua preservación e coidado. Sorpresa foi brutal o atoparme coa rocha completamente rodeada por toxos, xestas, eucaliptos e fento, unha combinación infernal para a sua conservación.

Nin un acceso decente nin moito menos un misero panel informativo, nada de nada. Parece que para o Concello o orixinal non ten importancia. Quen queira velo que vaia a ver a copia, así aforranse subir o monte por camiños infames.

Pozo Ventura. Agardando o vindeiro lume

Unha vez constatado o estado no que se atopaba, procedín a dar unha volta polos arredores, para confirmar si, como sosteñen alguns investigadores, esta rocha poido estar en posición vertical e que en epoca indeterminada poidera haber sido derrubada.

O material granítico da zona esta composto principalmente por grandes afloramentos de granito de grao moi groso, que conforma a gran maioria dos afloramentos de toda a zona, pero entre eles afloran tamén algunhas rochas de grao fino, como a que soporta os gravados, polo que en principio descarto a posibilidade de que poidera ser unha rocha exenta.

A uns catrocentos metros en dirección SE, nun cortalumes de unha liña de media tensión recentemente desbrozado, apreciabanse as pegadas das cadenas nun grupiño de catro rochas, algunha delas profundamente danada, e cubertas de restos do desbroce. En unha delas poiden apreciar a existencia de unha coviña, polo que procedín a barrer a sua superficie apreciando que tiña a superficie cuberta por gravados. Dadas as condicións de luz, xa a tardiña, procedin a facer as fotos para poder facer un levantamento fotogrametrico.

A Cachada, estado inicial. Son visibles as erosións producidas polas cadeas da desbrozadora.

Está ubicado na parcela denominada Cachada, no lugar da Xestosa en San Salvador de Poio a unha altitude de 180 m.snm. e uns 500 m. ao O da Pedra Grande de Montecelo.

A Cachada, unha vez retirados os restos do desbroce.

Unha vez rematado o tratamento informatico, cal seria a miña sorpresa o identificalo con un que se coidaba desaparecido, descuberto por Ramón Sobrino Lorenzo Ruza a principios dos anos 50 do seculo pasado, do que coñecia un croquis somero e unha foto que habia tido a oportunidade de ver no Museo de Pontevedra e que, por referencias de diversos investigadores, dábase xa por perdido.

Debuxo e foto da autoria do descubridor Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza

Está gravado na mais grande de un grupo de catro rochas que parecen formar parte de un mismo afloramento sin poder precisar mais a espera de unha limpeza de todo o contorno. Tratase de unha rocha sensiblemente plana con unha lixeira inclinación hacia o S con unha superficie pouco maior de 1 m2. Presenta presenta unha fisura en sentido NE-SO. na que parece apoiarse o mango da principal alabarda de folla triangular de punta arredondada Na parte inferior da folla presenta uns trazos que delimitan unha figura romboidal con uns trazos informes. A sua dereita outra figura de dous cuadrangulos concentricos con unha cazoleta central moi tenue e unha mais profunda no vertice inferior dereito.

Baixo esta figura outra alabarda de folla triangular mais aguda e con nervadura central con un pequeño mango que remata na fisura antes descrita.

A esquerda, parecen estar representados cinco probables follas de puñal das cales tres parecen presentar nervaduras. Completanse os gravados con un cruciforme e outros dous puñais de diferente tipoloxía por debaixo da fisura que usei de referencia.

Reconstitución dixital 3D.

Sería porén unha rocha panoplia, coa figuración de duas alabardas e sete armas cortas ademais de outros motivos de dificil interpretación.

Unha vez publicado no xornal Faro de Vigo e a sua difusión nas redes, tiven coñecemento de que o seu descubridor tiña pensado publicalo xunto con outro petroglifos que descubrira na misma zona, entre eles fragmentos localizados en algun muro cercano, Unha primeira visita nos arredores,permitiume atopar en un muro unha pequena rocha con restos de gravados. Agardo que no futuro outros investigadores tomen o relevo e poidan incrementar o numero de gravados.

Pedra que forma parte de un muro cercano.

Por ultimo, facer unha chamada as autoridades responsables da conservación do noso Patrimonio.

Por sorte este petróglifo foi redescuberto grazas a que a agresión sufrida pola acción de unha desbrozadora de cadenas puxome na pista de poder descubrilo, pero de non ser así, posiblemente a volta de poucos anos quedaria definitivamente destruido, porque os cortalumes de liñas eléctricas soen limparse anualmente. Pido por tanto o Concello de Poio que se implique na sua sinalización, limpeza e que se protexa adecuadamente xa que non só son importantes os petróglifos da Caeira, senón tamén as ducias que ten espalladas polo seu término. Que faga honor o seur carácter nacionalista e que vele por o que son unhas das mais xenuinas sinais da nosa identidade.como pobo. Que así sexa e que poidamos velo.

¿ UN HENGE NO CONCELLO DE FORCAREI ?

¿ UN HENGE NO CONCELLO DE FORCAREI ?

A mediados dos anos 70 do pasado seculo, as persoas que tiñamos inquietudes patrimoniales e arqueolóxicas case non tiñamos acceso a ningunha publicación especializada si exceptuamos as revistas que editaban distintos museos e universidades, non sempre ben divulgadas e limitada a sua distribución a contadas bibliotecas.

No medio dese deserto editorial botabase en falta unha revista de caracter divulgativo de masas e fora dos circuitos de distribución acádemicos.

Foi nese contexto cando por casualidade en un kiosko de xornales en Vigo dei con unha revista que se publicaba en Francia baixo o titulo de Histoire et Archeologie e as suas monografías baixo o titulo de Les dossiers de l’Archeologie e que me abriu os ollos hacia uns temas que aquí en España eran caseque descoñecidos, como por exemplo o uso da fotografía aerea para o descubrimento de xacementos arqueolóxicos.

E certo que na facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Santiago xa se estaban a utilizar as fotos procedentes do vóo de Xullo de 1957 feito pola marina dos USA para a elaboración do primeiro atlas fotogramétrico da Peninsula Iberica anque coa finalidade caseque exclusiva de identificar castros e as posibles centuriacións que poideran atoparse na comarca da Limia, e practicamente nada mais.

Despois de ser aceptado como membro da Sección de Prehistoria e Arqueoloxía do Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos do CSIC, tiven acceso as copias das fotos de dito vóo e ademais o uso de un visor estereoscópico que me permitiu facer unha primeira aproximación ao uso desa tecnoloxia, e de casualidade dar conunha figura que no seu tempo non supen identificar e que agora, cuarenta anos despois dou a coñecer.

Trátase, como se pode apreciar de un recinto circular de uns 110 metros de diametro unido a unha avenida rectilinea de uns 170 metros de lonxitude e 25 metros de ancho que parece penetrar no interior do recinto con un quiebro dirixido hacia dereita da imaxe e flanqueada por dous pequenos muros. (Todas estas medidas son aproximadas e obtidas a partires dos datos da aplicación https://es.goolzoom.com )

A dereita do recinto principal, e visible unha pequena estructura circular de uns 20 metros de diametro.

Perpendicular a avenida dous muros delimitan unha figura trapezoidal de uns 75 x 30 metros con unha divisuión interior.

Está ubicado no concello de Forcarei, na parroquia de Santiago de Pardesoa, entre San Marcos e O Xisto, coordenadas: 42.52734902, -8.31862365 a unha altitude de 632 m.s.n.m.

A semellanza de estas estructuras coas denominadas Henge nas Illas Britanicas e evidente, e tamén co xacemento de A Roda de Barreiros, Lugo

Arbor Low Henge, Derbyshire, Inglaterra (https://www.webbaviation.co.uk)

Un Henge e unha estructura prehistórica en forma circular ou ovalada, anque mais raramente tamen pode ser rectangular, formada por un foxo e un terraplen que a delimitan. Poden contar con unha via de acceso e con estructuras petreas ou de madeira no seu interior. Nalgúns casos presentan unha marcada orientación astronómica que pode definir unha función calendárica ou ritual. Son frecuentes nas Illas Britanicas, anque recentemente se descubriran algunhas na Galiza, como é o caso da Roda de Barreiros ou o de Adai, tamén en Lugo.

Para a sua cronoloxía en Galiza tan só contamos con unha data de radiocarbono obtida na Roda de Barreiros arredor do 1700 a.de C. en pleno Bronce Medio.

Ao longo destes corenta anos este recinto pasou por varias fases de forestación que alteraron sensiblemente o seu entorno e danáron, coido que irremediablemente, a avenida que nas modernas imaxes xa non se aprecia.

A primeira imaxen aérea de que dispoñemos e a do primeiro vóo americano de 1946, anque de baixa resolución, permite apreciar o henge e mais a sua avenida de acceso, pero ademais amosa unha serie de pequenos camiños de servizo as parcelas, xa que daquela ainda se adicaba a labores agrícolas que xa pouco mais perduraron. A seguinte imaxe e do vóo americano do ano 1957, nela xa caseque desapareceron as parcelas de labor, o que supón xa un grande cambio nos usos do solo, quedando abandonadas as leiras e ocupadas por matogueiras e monte baixo. E esta a mellor das imaxes historicas de que dispoñemos, pois as seguintes de 1973 e 1980 feitas en condicións mais desfavorables de luz apenas permiten ver a estructura circular e constatar o abandono do monte que uns vinte anos despois foi intensamente forestado con unha plantación de piñeiros que alterou definitivamente o emplazamento.

Entre os anos 2001 e 2003 mentras os piñeiros eran cativos, ainda se obtiveron boas fotos estas xa en cores que permiten ollar ben o recinto e unha especie de camiños de acceso pola sua parte oriental e practicamente sin rastro da avenida que desde o SO penetraba no recinto.

Entre os anos 2010 e 2017 xa non e visible nas fotos debido o crecemento da masa arbórea que na actualidade aparece seriamente afectada.

Nesta imaxen dixital do relevo ainda permite apreciar a existencia de un sulco posiblemente pertencente a avenida de acceso desde o SO.

Coido que podería ser o momento de que as autoridades responsables do coidado do noso Patrimonio, diante da escasez de monumentos de este tipo, fixeran algunha actuación tendente a seu estudo e posta en valor, anque debo manifestar o meu pesimismo, vendo o pouco (ningún) caso que se lle fixo a Roda de Barreiros, totalmente esquecida até que este verán foi sometida a unha laboura de roce da matogueira que a estaba a cubrir.

 Esta ultima imaxe e comparativa do estado en que se atopa Stonehenge na Gran Bretaña e de como nos gustaria chegar a ver o Henge que veño de dar a coñecer que alomenos no plano formal presenta grandes similitudes..

MATO DAS CRUCES (I)

O MATO DAS CRUCES, SALCEDO,

REVISITADO. (I)

O Mato das Cruces en San Martiño de Salcedo, Pontevedra e as suas laxes con gravados rupestres e unha das estacións que poderiamos considerar como históricas dentro da arte rupestre galega. Pertence o grupo de estacións que foron catalogádas pola veterana Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra e dadas a coñecer nos primeiras publicacións que abordaron distintos aspectos desa faceta tan particular da historia galega.

Temos a fortuna de contar con uns excelentes debuxos da autoría do debuxante Enrique Campo realizado a principios do seculo XX que nos permite observar a evolución do estado da rocha até os nosos dias.

Trátase de un gran outeiro rochoso dividido por diaclasas en varias superficies aplanadas e con pequenas pendientes, en catro das cales poden observarse unha serie de gravados en distintos graos de conservación. Este outeiro, como moitisimos outros, foi obxecto de actuacións de cantería cuxos sinais son claramente visibles na sua contorna e que afectaron en gran medida a todo o conxunto.

Desde él, dominábase o amplo val do rio Tomeza, anque a dia de hoxe a visibilidade e limitadisima por mor das plantacions incontroladas de eucaliptos e o descuido xeral das masas de monte que esta a padecer Galiza en xeral e Pontevedra en particular. A unica vista que pode dar unha idea da que se tiña en tempos pasados e esta tomada a uns 50 metros a dereita do xacemento. Apreciase o fundo a cidade de Pontevedra da que apenas dista uns 5 km.

Vista cenital da reconstitucion dixital do conxunto das rochas coa sua numeración de cara o seu estudo. Apreciase ben o grau de abandono.

O seu estado de conservación, como o da inmensa maioria das estacions de arte rupestre galego, e de extrema deixadez, arrodeado de masas de eucaliptos, toxos e fentos que en caso de incendio, cada vez mais frecuente, levaria a infrinxirlle danos irreparables.

A Xunta de Galicia e o Concello de Pontevedra, ambolos dous encarregados por lei da su conservación, fan caso omiso das denuncias interpostas por varios colectivos de defensa do Patrimonio, o que os fai complices da sua destrucción. E curioso como desde os gobernos do PP e do BNG se coincide en malgastar cartos no sostemento de bens da iglesia católica (exenta de pagar impostos) mentras se deixan desprotexidas as mais antigas mostras do noso riquisimo patrimonio arqueolóxico.

A única actuación feita nesta estación, foi a colocación de un panel, seica informativo, no que o rigor e inexistente. E un compendio de inexactitudes e desprezo polo que alí está representado. 

Fixo falla a union de oito organismos oficiais para parir semellante enxendro linguistico e descriptivo. Fala de dous paneis con gravados, cando son alomenos catro, e de un lugar de gran valor paisaxistico, cando na realidade está sepultado entre eucaliptos que non permiten ningunha visibilidade paisaxistica. A traducción do texto galego o inglés debeu ser feita por alguén que odia profundamente esa lingua e a ignora ou, o mais probable, por algun programa (malo) de traducción automática, quedando como unha mostra do que non se debería permitir en ningún caso e menos ainda financialo con fondos europeos.

Chama a atención que entre os organismos da Xunta de Galicia que financiou parte desta actuación, este ausentre a Consellería de Patrimonio, supoño que os petróglifos non son da sua competencia…..

O primeiro conxunto na laxe 1, no que centrarei este primeiro traballo, e o mais afastado da entrada polo muro que circunda o mato, presenta um amplo desconchado na rocha, producto probablemente das labouras de canteria que tiveron lugar ao longo do seculo XX e posiblemente con anterioridade. Vou a cinguirme exclusivamente a este ultimo periodo, pois o debuxo que encabeza este traballo e o que sigue, da autoria do malogrado debuxante Enrique Campo, finado no 1911 con apenas vinteun anos, permite apreciar o estado en que se atopaba na primeira decada do seculo XX. Isto vai a permitir ollar a evolucion da conservación dos distintos motivos que aparecen gravados e botar un pouco de luz sobre o mais singular deles, a representación similar a unha cornamenta de cervo exenta, descontextualizada de calquer figura de cuadrupedo que poidera haber na rocha e propoñer novas lecturas favorecidas pola utilización das novas tecnoloxías de reconstitución tridimensional e modelado dixital da rocha.

Mália as diferenzas da proxección xeométrica, pódese comprobar a exactitude na representación dos gravados, agás algunha minima diferenza na interpretación, o que permite supoñer que o representado no debuxo é o que se podia ollar na rocha cando este foi feito.

E visible un minimo desconchado que caseque non afecta a ningún dos motivos, quedando totalmente despexada a zona onde podería haber estado a representación do corpo o que corresponderian os supostos cornos, polo que non é aventurado pensar que nunca houbo tal representación. De feito, anque moi proximos a rotura da rocha, vese claramente que rematan en un vertice exento.

Deixando aparte a semellanza formal coas astas de un cervo, coido que poden ter relación con alguns motivos representados na Portela da Laxe en Viascón, ou na Laxe das Cruces en Tourón, sobre os que estou traballando na actualidade e pendentes de confirmación e publicación.

A dia de hoxe o desconchado afecta a catro motivos. O grupo de cazoletas enmarcadas nun semicirculo a esquerda completamente desaparecido, mais da metade das duas combinacións de circulos na parte superior e a menos afectada sería a combinación circular profundamente rebaixada da parte inferior.

Neste calco da autoría de Antonio de la Peña Santos pódese apreciar con claridade o alcance da afección os gravados e sirveme tamén para facer unha reflexión. 

De entre os sistemas de reproducción dos gravados rupestres até o advenimento das novas tecnoloxías, os calcos foron e son, sin dubida, un dos metódos mais precisos pero que padecen, según o meu criterio, de unha excesiva valoración do estado actual da superficie do sulco, profundamente alterado pola erosión, en detrimento do trazado inicial deste e do espazo entre eles, ou dito doutra maneira a prevalencia da superficie unidimensional sobre a tridimensionalidade que lles confire o feito de estar representados sobre unha superficie en relevo, quedando os motivos, moitas veces claramente distorsionados e que deberían ser interpretados como si de baixos relevos se tratara. Isto e moi evidente cando se compara o calco coa reproducción tridimensional por exemplo nesta comparación da combinación circular da parte baixa de esta reproducción coa sua reproducción en relevo.

Das once combinacións circulares, completas ou mutiladas, que decoran a laxe, alomenos tres permiten unha nova lectura a raiz do xa exposto en anteriores entradas do blog, nas que apunto a posibilidade de que poidan tratarse de representacions serpentiformes. Poño a carón da reproducción do gravado, unha versión coloreada coa unica intención de facer visible a miña interpretación, que en ningun caso considero definitiva, agardando que outras personas, a vista do motivo poidan dar as suas propias valoracións e contribuir a sacar do impasse actual e abrir novas vias o estudo dos petróglifos.

A primeira e un grupo de tres cordons enrolados entorno a un grupo de oito coviñas moi erosionadas con outras moitas na parte externa. A semellanza con unha serpe protexendo os ovos, segundo a miña interpretación, coido que é evidente.

Na segunda figura, considerada como anterior simplemente como combinación de circulos concentricos con coviña central e apendice, pasando por alto o feito de que en moitas ocasións o apendice sirve para delimitar claramente unha figura replegada sobre si mesma, si deixamos de ver só sulcos e damos protagonismo o espazo que delimitan.

A terceira, e mais pequena, ofrece menos dubidas a hora da sua lectura. Trátase de unha figura serpentiforme coa parte mais delgada do seu corpo no exterior e que se replega sobre si mesma duas veces até chegar o centro.

Con todo, non considero que o feito de representar estes serpentiformes, agás nalgun caso, esté ligado o animal propiamente dito, senon a unha idea que poida ser representada por él, co cal o abano de posibilidades interpretativas extendese exponencialmente, permitindo abrir o enfoque hacia representacións celestes que coido pode ser este caso concreto como irei desenvolvendo en vindeiros artigos