NOVAS REPRESENTACIÓNS DE EMBARCACIÓNS PREHISTORICAS NOS PETRÓGLIFOS GALEGOS: OUTEIRO DO CRIBO

 

NOVAS REPRESENTACIÓNS DE EMBARCACIÓNS PREHISTORICAS NOS PETRÓGLIFOS GALEGOS:

OUTEIRO DO CRIBO

Representacion  da nova embarcación

O petróglifo do Outeiro do Cribo foi dado a coñecer en 1978 ¹ e dende entón, como acontece con demasiada frecuencia, pasou a ser citado na bibliografía de un modo acrítico sin que ninguén mais se aproximara o seu estudo nin a verificar si o que nel se di correspóndese co que hai gravado na rocha, si exceptuamos a realización de un novo calco dous anos despois².

Os seus descubridores, o tratarse de un traballo feito a pouco de licenciarse e case sin experiencia, centrarónse maiormente na figura do labirínto, por tratarse de un tema novedoso e moi escaso naqueles momentos, e facendo unha lectura superficial do resto dos gravados da rocha. Elo fixo que non se prestara demasiada atención e non se leran adecuadamente os motivos, sobre todo os mais achegados a figura do labirínto que por estar repicados non se lles concedeu a importancia que creemos que teñen.

1 Grandío de Fraga, Eduardo e Rodriguez Casal, Anton A. O petroglífo fo Outeiro do Cribo na Armenteira (Pontevedra)Novos datos pro estudio dos motivos labirínticos en Galicia. GALLAECIA 3-4 1978

2García Alen, Alfredo e de la Peña Santos, Antonio. Grabados rupestres de la Provincia de Pontevedra. Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1980

Comparativa entre os calcos publicados e a fotogrametría.

Por elo, queremos facer unha revisión a partires da utilización das novas tecnoloxías de reprodución de imaxe e tratamento fotogramétrico das mesmas que nos permitiron constatar a presenza de novas figuras, e distintas técnicas de gravado en toda a superficie da rocha.

Mapa de situación

O gravado sitúase o N. da Ria de Pontevedra en unha rocha denominada Pedra do Cribo, no lugar de Campo da Cepa, parroquia de Santa Maria da Armenteira, Concello de Meis, provincia de Pontevedra. Coordenadas Latitude: 42,455102, Lonxitude: -8,733771, Altitude 494 m. s.n.m. e a uns 8 km en liña recta do seu paralelo mais próximo: o labirinto dos Campiños en Mogor, Marín.

Panel superior

Os motivos distribúense en tres grupos ben delimitados pola orografía da rocha. Na parte superior, a figura de un labirínto canónico e catro representación de distinta factura que coidamos son representacións de embarcacións prehistóricas.

Panel central

Diferenciadas da anterior por un rebaixe transversal que presenta na sua porción central un esconchado feito con un instrumento metálico coa intención de rachar a rocha para buscar algún tesouro, como está documentado en outros gravados rupestres do NO¹, feito entre as cornas de unha figura de un cervo de sucos moi desgastados que coroa o panel central, no que figuran unhas seis ou sete representacións de cuadrúpedes en distinto grado de desgaste. Unha análise detallada do desgaste da rocha permítenos aventurar que pode ter sido feito de maneira intencionada, borrando parte dos gravados para poder gravar outros sobre eles.

Panel inferior

Separado por unha diaclasa con un elevado grado de desescamación está o grupo inferior no que destaca unha combinación de dous círculos concéntricos con posible cazoleta central, tamén agredido igual co cervo da parte central descrito anteriormente, unha figura de un cervo de ampla cornamenta, un cuadrúpede mais pequeno e de sucos moi gastados, unha figura que semella un un antropomorfo portando un báculo ou bastón, e na parte da esquerda unha figura que semella o corpo de un cuadrupede en oco e un xinete que, por estilo e técnica, presenta dificultades de adscrición prehistórica.

Atendendo a técnica e o diferente grado de erosión dos gravados, podemos establecer polo menos tres etapas ben diferenciadas. A mais primitiva, a dos sucos mais erosionados poderían corresponder o pequeno cuadrúpede inferior, os diversos fragmentos de animales os que superpuxeron as figuras do gran macho central e o animal que parece arrastrar unhas varas e a figura da embarcación mais elaborada.

Unha segunda fase corresponderíase coas figuras dos dous grandes cervos, os circulos concéntricos, o probable antropomorfo e a figura do labirinto .

A terceira fase, sin que poidamos precisar a data en que foi realizado, corresponderian as figuras do xinete, as tres embarcacións e a figura do cuadrupede que arrastra as varas, sin que podamos precisar o aspecto que poderían ter antes da sua manipulación.

Representacion de embarcacións, algunhas repicadas.

O que coidamos que singulariza este petróglifo e, sin dubida, a primeira asociación de figuras de embarcacións con un labirinto, o que nos permite facer unha relectura da figura que acompaña o gravado principal da Pedra da Moura Encantada en Mogor, sobre a que xa tiñamos as nosas sospeitas.

Detalle da probable embarcación da Pedra da Moura WEncantada, Mogor, Marín.

Os gravados asociados o labirinto e que amosan evidentes sinais de repicado, son definidos polos seus descobridores como “un motivo indescifrabel e atípico, formado por un apéndice coroado por un cadrado. A sua dereita un circo concéntrico incompleto” descripción baseada na observación desde un punto de vista inferior da pedra e claramente erronea en canto a descripción do suposto “circo concentrico” que estaría situado a esquerda según eles os describen e que se trataría de unha figura en omega invertida e similar as representacións de embarcacións do petróglifo da Borna en Meira. O outro motivo que describen como “apendice coroado por un cadrado” creemos que representan duas embarcacións similares e de distinto tamaño con paralelos tamen no petróglifo da Borna antes mencionado.

Completa a descrición desta parte da rocha (un auténtico palimpsesto no que se borraron e gravaron novas figuras, como resulta apreciable na fotogrametría con partes mais claras e lisas con respecto a rugosidade xeral e sucos case imperceptibles e que precisarían de unha análise mais exhaustiva, pero que os meus medios non me permiten facer) unha figura, inapreciable para os descubridores e para os autores dos calcos, indubidable de unha embarcación con casco delimitado por dous segmentos curvos e proa e popa elevadas con un prótomo na primeira (diante da que se aprecia unha pequena combinación de círculos concéntricos) enriba da cal se percibese unha figura antropomorfa e uns trazos aparentemente desconectados dos elementos construtivos.

Restitución fotogramétrica.

A identificación proposta sobre as figuras repicadas xurdiu fai moito tempo pola semellanza formal con unha representación moi esquemática de unha embarcación de tipo nórdico de época medieval, concretamente algún tipo de drakar viquingo, pois o feito de estaren repicados manifestaba unha orixe histórica. Non foi até o descubrimento da embarcación mais elaborada e de sucos moi desgastados que nos replantexamos a atribución netamente prehistórica do conxunto dos gravados preto do labirinto. Coincidiu no tempo co estudo que estamos a facer do petróglifo da Borna onde, entre as numerosisimas representacións de embarcacións atopamos algunha semellante a estas e que solo difire na angulosidade dos seus trazos.

A interpretación destas figuras e a sua relación co labirínto serán merecentes de un estudo mais profundo, mais agora queremos dalo a coñecer, pois estamos seguros que para moitos estudosos da arte rupestre, dos labirintos, e das representacións de embarcacións, abrir unha nova ventá a posibilidade de buscar contactos mediterráneos (que nos non compartimos polo agora) para estes elementos singulares, e que pouco a pouco van a ir cobrando importancia, poden contribuir a demostrar que non sempre ex oriente lux.

1Aparicio Casado, B. Segredos ao descuberto. Pegadas de canteiros e de buscadores de tesouros nos petróglifos galegos. 2017

O RAIO AZUL

O RAIO AZUL

Raio azul. Recorte da foto orixinal.

De entre os fenómenos ópticos que soen acompañar os solpores en todo o mundo, poucos son tan populares como o raio verde, sobre todo pola novela romántica Le Rayon vert, do escritor francés Jules Verne na que narra a busqueda por parte de unha parella de unha posta de sol onde se poida ver este fenómeno, pois como di a lenda, si dúas persoas o observan o mesmo tempo quedaran unidas para sempre. 

Tamén contribuíu a sua popularidade o feito de mencionarse en unha das películas da serie Piratas do Caribe: A fin do mundo, do ano 2007 o que fixo que moita xente se interesara por ese fenómeno solar anque desde unha interpretación superficial e máxica. 

Este mal chamado raio verde, posto que non é un raio (é un escintileo) non é simplemente unha lenda, é un fenómeno óptico real produto da refracción e dispersión da luz do sol cando se atopa cerca do horizonte. que pode ser admirado por todo afeccionado a natureza que o busque con paciencia.

Raio verde desde o mirador de Cotorredondo, Vilaboa 17.03.2013

A maior cantidade de atmosfera que atravesa a luz no solpor ou no amencer actúa como un prisma que a descompón no espectro de cores do arco da vella. Estas cores desaparecen detrás do horizonte un por un, empezando polo vermello seguido polo laranxa, amarelo, verde, azul e violeta.

Os amarelos e os verdes soen ser os mais comúns xa que o azul e violeta son con frecuencia esvaídos pola propia cor do ceo.

Adaptado de: http://www.tboeckel.de/EFSF/efsf_ps/greenflash_04/spuren.jpg

As cores dos escintileos verdes ou azuis dependen principalmente da claridade do aire. Agora e posible simular estas cores de maneira bastante realista, incluíndo os efectos de atenuación e dispersión de aerosois, así como a extinción pola atmosfera molecular.

En ocasións moi raras o escintileo azul e tan intenso que permite a sua visibilidade xusto por riba ou sobreposto o verde.

Raio azul 2

Esto e o que aconteceu o dia 11 de xaneiro do 2020 mentres estaba na praia da Lanzada no Concello de O Grove, Pontevedra as 18:25h.

Parhelio

Foi unha posta de sol espectacular. Comezou coa presenza a dereita do disco solar de un Parhelio moi intenso, que se mantivo uns dez minutos antes do solpor, e despois de que o sol se ocultase, tiven a oportunidade de ver un tenue Pilar solar. 

Pilar solar

O raio azul e un fenómeno rarisimo. Coido que é a primeira vez que se rexistra en Galicia, e en España só teño coñecemento de un rexistrado desde o observatorio do Roque de los Muchachos nas illas Canarias no 2006. 

Podo dicir que fun moi afortunado, pois si ben, o raio verde o levo fotografado varias veces desde fai dez anos, e os parhelios e pilares son mais abundantes, o raio azul foi a primeira vez que o puiden fotografar. 

FONTECOVA, PROSPECCIÓN XEOELECTRICA 1979

FONTECOVA

PROSPECCIÓN XEOELECTRICA, 1979

Vistas do xacemento nos anos 1980 e 2017. Na primeira fotografia en amarelo as areas excavadas con anterioridadea 1979, en verde a zona prospectada .

Cumplense estes días corenta anos da primeira vez que se realizou unha prospección xeoléctrica aplicada a arqueolóxia en Galiza Un feito no que fun pioneiro e que permaneceu case inédito ate hoxe.

Nos inicios da década dos anos setenta do século pasado, cando tiven os primeiros contactos coa arqueoloxía a raíz de achado casual de un machado de bronce no castro de Montealegre e hoxe depositado no museo de Pontevedra, a investigación arqueolóxica en Galicia non era pobre, senón paupérrima e as novas técnicas aplicadas a prospección non destructiva era ciencia ficción.

Limitábase esta, salvo contadisimas excepcións, a xacementos do Neolítico (mámoas), petróglifos, algún castro, algún xacemento galaico romano e algo medieval. Nada ou caseque nada se sabía de xacementos que se apartaran de esas tipoloxías.

A catalogación arqueolóxica, mais que na Universidade, estaba limitada o traballo de algúns museos, entre os que destacaba o Museo de Pontevedra, cuxa Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra elaborada por Alfredo Garcia Alén, por entón Segredario do Museo e publicada conxuntamente co entón director José Filgueira Valverde, foi a que me abriu os ollos diante de un mundo até entón caseque descoñecido.

Comecei entón unha laboura de catalogación sistemática da comarca do Morrazo, a que se sumaron outros entusiastas Antonio Nores Soliño, José Suarez Mariño, entre outros nos seguintes anos.

Foi así como o Morrazo pasou a ser nos anos 70 e 80 un referente punteiro na investigación, catalogación arqueolóxica e etnográfica, a pesares dos atrancos por parte da facultade de Historia onde moitos dos achados de aqueles días non foron suficientemente valorados, e mais, moitos deles resultaron absolutamente descoñecidos, caso do primeiro fragmento de campaniforme cordado achado fora de contexto funerario ou as primeiras cerámicas con decoración cardial, até entón totalmente inéditas no NW hispánico.

Sin embargo, a miña entrada como membro da Sección de Prehistoria e Arqueolóxia do Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos, adscrito o CSIC, propiciou que abordara co seu respaldo unha serie de actuacións que, anque foron publicitadas en distintos Seminarios, non tiveron reflexo nas publicacións da época.

I.- INTRODUCCIÓN E ANTECEDENTES.

A fins do ano 1973 tivemos coñecemento por parte de D. Xesús Alvarez, dono da finca chamada "FONTECOVA", no lugar de Casal, parroquia de San Martiño, concello de Moaña, da existencia de unhas fosas abertas no xabre. A primeira aparecera cinco anos antes ao facer as cimentacións para a sua casa. Polos datos aportados tratábase de unha fosa en forma de pera, de aproximadamente un metro de fondura e cerca de un metro de diámetro na boca. Estaba chea de terra mesturada con pedras de diversos tamaños, entre elas unha laxe que amosaba no seu medio un furado de uns cinco cm. de diámetro. No fundo, enriba de unha laxe con evidentes señales de ter sido queimada, había un vaso de forma globular, fondo plano e bordo lixeiramente volto cara a fora, cheo de terra mesturada con cenizas ou carbóns. Moi preto da laxe do fundo apareceu un machado de pedra pulida, que é o único resto conservado, xa que o vaso foi desfeito polo informante.

As tres fosas excavadas en 1974

No ano 74 fíxose a primeira prospección do terreo coa participación de persoas que daquela estaban vencelladas o Museo de Pontevedra. Nesta ocasión descubriranse tres fosas de forma hemisférica, que proporcionaron abundantes anacos cerámicos, un vaso troncocónico case completo, un pequeno anaco de metal (cobre ou bronce) e varios muíños fragmentados. estes materiais están practicamente inéditos. 

Neste mismo ano, as chuvias puxeron o descoberto no medio do carreiro que bordea a finca polo S. unha nova fosa que contiña dous vasos deitados os que lle faltaba unha mitade an sentido lonxitudinal, acompañados tamén de un machadiño polido. lstes materiales dós que apresentamos un deseño, foron depositados polos achadores no Museo de Pontevedra. Tratabase tamén niste caso de una fosa hemisferica de cerca de 90 cm. de diametro na sua boca e 60 cm. de fondo. 

No ano a seguir fixose unha nova prospección destinadaa delimitar o xacemento polo lado do naciente, dirixida por Alfredo Garcia Alén. Puxeronse o descoberto varias fosas somellantes as atopadas nos anos anteriores,pero de menor tamaño, recollendose abundantes anacos de muiños, una machado polido, e unha gran cantidade de anacos ceramicos, entre os que habia dous fragmentos de moldes de fundición, un deles correspondente a unha ponta con forte nervadura central. Istes materiales, coma os anteriores permanecen inéditos. 

No ano 78 ao facer unhas labores na finca, voltou a atopar tres novas fosas, que foron excavadas polo que suscribe e Antón de la Peña. Duas correspondian o tipo hemisferico xa rexistrado en anteriores anos e unha delas tiña forma cilindrica, ocupada casi enteiramente por un gran muiño de pedra. Os resultados de esta excavación foron comunicados no seu dia a Sección de Prehistoria e Arqueoloxía do Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos.

REALIZACIÓN DA PROBA

A mediados de diciembre do ano 79 comunicoume o dono do terreo que iba a un alpendre nunha zoa non prospectada e na que era probable que apareceran novas fosas. Comunicado o feito a Sección autorizaronme a facer unha prospección xeoeléctrica, coa intención de ver si o aparello que eu posuia pola miña actividade profisional era aplicable a Arqueoloxía, e de dar resultados positivos aplicalo en outras ocasións. 

O aparello usado e un medidor de resistencia de terras (telurómetro) marca GOSSEN,mod.A-317, fabricado na Alemania. Ten a ventaxa de conter no mismo aparello lixeiro, os circuitos de corriente enerxetica e de medida, facendo que as medidas sean rapidas e sinxelas. A principal desventaxa e a sua pouca potencia e non e apto para o seu emprego en circunstancias desfavorables, por exemplo cando a resistividade superficial e moi elevada. O tipo de estendemento empregado foi o Wenner de sondeo horizontal descrito no 1964 por Edmondo Carabelli da Fondazione Lerici do Politecnico de Milán. Este tipo de sondeo non é o que mellores resultados da, pero e o unico que permite o aparello. A precisión das medidas ven marcada polo fabricante en mais ou menos 2,5% da lectura. 

A primeira proba e posta a punto do aparello fixose sobre a zona excavada no ano 78, xa que dispoñia do plano de situación das fosas e o feito de estar cheas de chatarra oon predominio de materiales metalicos, o que nos daría unhas oscilación bastante grandes na resistividade,como asi foi.

Unha vez determinada a resistividade do terreo no que iba a facer o sondeo, que quedóu establecida en 45 ohmios/m., e determinada a profundidade da capa humica en uns 30 cm. coloquei os electrodos nunha barra de bakelita, separados entre si 30 cm., o que lle daba rixidez e posibilidade de desplazalos oonxuntamente sin alterar a sua separación.

A medida obtida pra resistividade (45 ohmios/m.) foi considerada como nivel 0, estando as demais medidas en 0,5 ou 1 ohmio por enriba ou debaixo de esta.

Procedemos a trazar sobre a zona a prospectar unha serie de lineas separadas 30cm. unhas de outras, facendo as medidas en sentido lonxitudinal cada 30cm. para obter os resultados optimos, estando xa no limite de resolución do aparato. As medicións obtidas pasaronse a un grafico, e mostraron unhas anomalias similares, pero de menor intensidade que as que habian servido de proba.

Folla do caderno de campo co resultado das medicións.

Daqueles traballos non me queda mais que un borrador incompleto e a folla co resultado das prospeccións, as cales foron comunicadas a Sección de Prehistoria e Arqueoloxía do IPSEG en unha xuntanza realizada no Salón de Actos do Concello de Moaña e que constituíron o meu discurso de ingreso na dita Sección.

En xaneiro de 1980 procedín a facer unha escavación de urxencia abrindo unha superficie de uns 20m2, coa intención de confirmar a validez do método usado, e os resultados foron os que se agardaban do estudo das anomalías eléctricas.

Aspecto da escavación unha vez retirada a capa superficial.

Localizáronse dúas fosas de case un metro de diámetro e uns 50 cm. de profundidade e unha de uns 80cm. De diámetro e 30cm. de profundidade, parcialmente arrasadas na sua superficie, probablemente debido as labores agrícolas, o que se manifestaba no feito que acontecía en varias das que se habían escavado nos anos anteriores. Das vasixas de cerámica que contiñan duas delas apenas quedaba o fondo, e a terceira non deu enxoval mais aló de unhas pequenas pedras que poderon formar parte do recheo.

Detalles da escavación.

Os materiales foron depositados no Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos.

Diversos avatares propiciaron que a que foi a primeira experiencia deste tipo realizada en Galicia, quedara no esquecemento e permanecera até o dia de hoxe inédita.

Agardo que o Concello de Moaña se implique na continuación destas excavacións aproveitando que boa parte do xacemento está a dia de hoxe practicamente intacto, sobre todo na parte E lindante coa finca que foi de Xesus Alvarez e para quen este artigo sirva de homenaxe.